زاد المسافرین (کتاب)«زاد المسافرین» به قلم محمد مهدی بن علی نقی شریف در اواخر دوره صفویه به خواهش شخصی به نام میرزا محمد اسماعیل که تجربه سفرهای مکرر و مستمر داشته و با در نظر گرفتن شرائط خاصی که مسافران با آن روبه رو بودند، نگارش یافته است. ۱ - معرفی اجمالیبه گزارش مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه تالیف این اثر در دهم صفر سال ۱۱۴۱ به پایان رسیده است. ۲ - ساختارکتاب مشتمل بر مقدمه مصحح و مؤلف و متن کتاب است. مقدمه مصحح درباره مولف و اثر او و متن کتاب مشتمل بر دو مطلب است که هر یک از مطالب حاوی عناوین متعددی است. ۳ - گزارش محتوااین اثر پس از تالیف، بسیار مورد توجه و استقبال قرار گرفته است به گونه‌ای که علاوه بر چاپ‌های متعدد آن در ایران و هندوستان ، نسخ خطی فراوانی از آن در سراسر دنیا پراکنده است و کمتر کتابخانه‌ای در ایران است که نسخه‌ای خطی از این کتاب را نداشته باشد. شاید بتوان سادگی درمان‌ها و داروهای تجویز شده، برای بیماری‌های پیش پا افتاده که سبب شده، این کتاب منبعی سودمند برای مردم عادی باشد، اختصار کتاب و پرهیز از درازگویی، ضعف بنیه علمی کشور و کم شدن اطبای حاذق در مناطق دور از مرکز به سبب افول دولت شکوهمند صفوی و حمله افاغنه را از جمله اسباب و علل استقبال از این کتاب دانست. ۴ - مطالب کتابمباحث مطرح شده در کتاب به ترتیب به این شرح است: مطلب اول: در تدبیر مسافرین و قوانین حفظ صحت ایشان و تدبیر اموری است که مسافر را غالبا اتفاق می‌افتد. در این مطلب از مباحثی همچون تدبیر غذا و نوشیدنی در سفر، تدبیر گرما و سرما، منزل، احتراز از سموم، تدبیر سفر دریا، تدبیر افتادن از بلندی و صدمه به اعضای بدن، تدبیر جراحت و سوختگی و تدبیر خستگی در سفر سخن می‌گوید. مطلب دوم: در معالجه بعضی از بیماری‌هایی است که بدون مراجعت به طبیب معالجه می‌شوند. [۲]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۱۵.
مؤلف در این مطلب از صراع و انواع آن، زکام و نزله، درد چشم، درد گوش، رعاف، درد دندان، خناق، سرفه، ذات الجنب، ذات الصدر، شوصه، ذات العرض، ذات الریه، ضعف قلب، هیضه، درد معده، قولنج، زحیر، بواسیر ، درد مفاصل، نقرس ، حمیات، اورام و بثور و مداوای سموم بحث می‌کند و راه درمان آن‌ها را بیان می‌کند. وی- چه در بخش اول و چه در بخش دوم- مطالب مورد نظر را به صورت خلاصه و بدون پرداختن به سخن دیگران مطرح می‌کند. البته در این میان گاه به سخنان پزشکان کهن نیز استناد می‌کند، افرادی مانند ایلاقی [۳]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۱۱۶.
، سمرقندی [۴]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۸۲.
، ابن سینا [۵]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۵۲.
[۶]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۶۶.
[۷]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۶۸.
، محمد بن زکریای رازی [۸]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۶۶.
[۹]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۸۰.
، حکیم علی گیلانی [۱۰]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۱۵۰.
، ولی این استنادها بسیار کم است و نکته‌ای قابل توجه نیز در این استنادها به چشم نمی‌خورد، مگر آنچه را که از حاج حسین جراح نقل می‌کند و وی را جراح و چشم پزشک بی نظیر روزگار خود معرفی می‌نماید. [۱۱]
زاد المسافرین، محمد مهدی بن علی نقی شریف، ص۱۱۵.
البته باید این نکته را نیز متذکر شد که قصد مؤلف نیز نگارش کتابی تحقیقی نبوده است.۵ - وضعیت کتاباین اثر به همت موسسه احیای طب طبیعی و بر اساس پنج نسخه خطی و چاپی تصحیح و تحقیق شده است. نگارش مقدمه‌ای درباره زندگی مؤلف و کتاب زادالمسافرین و شیوه تصحیح آن، تصحیح متن کتاب، تدوین و تنظیم فهرست اعلام، کتب، ادویه مرکبه، اماکن، ابزار و آلات، مجموعه کارهایی است که در تحقیق این اثر صورت گرفته است. فهرست مطالب نیز در انتهای اثر آمده است. تصحیح این اثر، تصحیحی اجتهادی است از این رو هیچ گاه اختلاف نسخ گزارش نمی‌شود. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |